Rusya-Ukrayna arasında dördüncü ayını tamamlayan savaş, sivil ve asker kayıpların ve yerlerinden edilen insanların yanı sıra dünya ekonomi sistemini etkileyen doğalgaz-petrol fiyatlarındaki aşırı artış meselesi ve Ukrayna’dan çıkarılamayan tahıl konusuyla da yeni bir krizi gündeme taşımıştır. Gizliliği kaldırılan ABD istihbaratı, Rus donanmasına Odessa ve Ochakiv limanlarına mayın döşeme emri verildiğini ve Ukrayna tahıl ihracatının ablukasının bir parçası olarak Dinyeper Nehri’ni mayınlarla döşediğini iddia etmektedir.[1] Rusya iddiayı yalanlamış ve mayın döşeyenin Ukrayna olduğunu ileri sürmüştür.
Küresel gıda krizi konusunda bir süredir ciddi uyarılar yapılmaktadır. Buğday kıtlığı ve artan gıda fiyatlarının tüm dünyayı etkileyeceği söylenirken esasen COVID-19 salgınının uluslararası ekonomiyi sarstığı da dillendirilmektedir. Ukrayna, dünya buğday ihracatında 10. sırada ve ihracatının yüzde 95’ini Karadeniz limanlarından yapıyor. 2021-2022 sezonunda 19 milyon ton buğday ihracatı gerçekleştirmişti ve yeni sezonda bunun yarı yarıya düşeceği öngörülmektedir. Ukrayna’nın buğday ihracatı gerçekleştirememesinden en çok etkilenen ülkeler ise alıcıları olan Somali, Benin, Tanzanya, Senegal, Mısır ve Sudan olacak. Gıda ve Tarım Örgütünün 2020 verilerine göre 134 milyon ton üretimiyle en çok buğday üreten ülke Çin’dir, Hindistan da 108 milyon ton üretimiyle bu listede ikinci sıradadır. Sıralama Rusya, ABD, Kanada, Avustralya, Fransa, Pakistan, Almanya, Türkiye şeklinde ilerlemektedir. İhracatta ise Rusya birinci sırada iken onu ABD, Kanada, Fransa, Ukrayna, Avustralya, Arjantin, Almanya, Kazakistan ve Polonya izlemektedir. Amerika Tarım Bakanlığının (USDA) 12 Mayıs 2022’de yayınladığı dünya tahıl piyasalarına ilişkin rapor, 2022-2023 döneminde tüketimin üretimin 13 milyon ton üzerinde olacağına ve düşük üretimin 4 milyon tonluk kısmının Ukrayna kaynaklı olacağına işaret etmektedir.[2] 300 milyon ton civarındaki buğday stokunun yarısının Çin’in elinde olduğu ve buğday ihracatında Rusya’nın ihracat miktarını 2021-2022 döneminde gerçekleşen 33 milyon tondan 39 milyon tona çıkarmasının beklendiği de raporun verileri arasındadır. Dolayısıyla Ukrayna’nın işgal altında olması ve tahıl ihracatını gerçekleştirmede güçlük yaşaması, işaret edilen küresel gıda krizinin sebeplerinden sadece birisidir ancak temel belirleyicisi değildir.
Yüz Yıllık Döngüler, Yüzüncü Yıl Kurguları
Diğer birçok gerekçesinin yanı sıra küresel gıda krizinin de Biden Yönetimine ABD Donanmasını Karadeniz’e yerleştirme baskısı yaratacağı iddia edilmektedir. Nicholas A. Lambert, ABD Deniz Enstitüsü yayını olan Proceedings dergisindeki makalesinde ilginç bir şekilde bugünün Ukrayna buğdayına erişim sorunu ile 1914’te Türkiye’nin Çanakkale Boğazı’nı kapatarak Ukrayna buğdayının Odessa’dan hareketini engellemesi (!) arasında bağ kurmakta ve ABD yönetimini İngiltere’nin yaşadığı “hezimet” konusunda uyarmaktadır.[3] Lambert, 1. Dünya Savaşı’nı ve İngiltere’nin Türk Boğazlarını geçme çabasını tarihi gerçeklerden tamamen kopuk bir şekilde yorumlamaktadır. İngiltere’yi Çanakkale Boğazı’na yönlendiren gerekçeyi, Londra’nın küresel buğday fiyatının dört katına çıkacağı öngörüsü üzerine yoksulların huzursuzluğundan korkarak yaklaşan seçimlerde ekmeği karneye bağlamak, yüksek enflasyon gibi sebeplerle hükümetin düşmesini önlemek adına daha masrafsız görünen savaşı tercih etmesi olarak değerlendirmektedir. Lambert, operasyonun “ölümcül bir bataklığa” dönüştüğünü, “aşağılayıcı yenilgi” nedeniyle Asquith hükümetinin düştüğünü, dahası İngiltere’nin Odessa’da zaten buğday olmadığını öğrenerek dehşete kapıldığını ifade etmektedir. Makalede, bugün için de ABD’nin artan tahıl fiyatları karşısında hiçbir şey yapmama seçeneğinin bulunmadığını ancak mayın taramaları ve tahıl sevkiyat tankerlerine eskortluk görevleri için Donanmayı göndermenin de uzun süreli ve yüksek riskli bir operasyon olacağına işaret edilmektedir. Öncelikle Ukrayna buğdayının ihracının mümkün olduğu, çiftliklerden limanlara uzanan ulaşım ağının çalışır durumda olduğu ve dolayısıyla buğdayın devamının geleceğinin de kontrol edilmesi salık verilmektedir.
Günümüz gelişmelerinden özellikle Orta Doğu, Kuzey Afrika, Balkanlar, Doğu Akdeniz, hatta Ege’de yaşanan gerilim ve anlaşmazlıklardan bahsedilirken 100 yıl öncesinin gelişmelerine atıf yapılması ilk kez olmamaktadır. Belki dünya için yeni bir ekonomik, siyasi sistemin gerekli olduğu kanaati hâsıl olmuştur ve bunu Birinci Dünya Savaşı’nın izinden giderek gerçekleştirmeyi önerenler de vardır. Ancak savaşlar temize çekilemez. Yeniden canlandırılarak o günün yanlışlarının doğurduğu sonuçlar değiştirilemez. Tarih her zaman tekerrür etmez ve günün koşulları artık tamamen farklıdır.
Güvenlik Sadece Askeri Yöntemlerle Sağlanamaz
Bugün Karadeniz güvenliğini, kendi güvenliğinin parçası sayan Türkiye, Karadeniz havzasındaki en güçlü NATO üyesidir. Türk Boğazlarının geçiş rejimini düzenleyen ve Karadeniz güvenliğinde kilit bir uluslararası antlaşma olan Montrö Boğazlar Sözleşmesini de kararlılıkla uygulamaktadır. Türkiye’nin Karadeniz politikası da sağlam hukuki temellere oturmaktadır. Ne var ki zaman zaman Türkiye’nin Karadeniz politikasına şüpheyle bakan yorumlar ya da Türkiye’yi anmayan ama Türkiye’nin yerini doldursun diye yapılan alternatif politika önerileri yayınlanmaktadır. Hâlbuki Türkiye Ukrayna-Rusya savaşından ve bunun doğurduğu ardıl sorunlardan etkilenen, NATO’nun karar alıcı mekanizmasında etkin olan, Karadeniz güvenliğini de diğer pek çok devletten daha fazla önemseyen bir devlettir.
Diğer taraftan özellikle ABD’de üretilen bu tür makale ve öneriler, konu özellikle Karadeniz güvenliği olduğunda tamamen militarist bir bakışla kaleme alınmaktadır. Bu konuda eski NATO komutanları olan Ben Hodges[4] ve James Stavridis başı çekmektedir. Nitekim Stavridis de dünya gıda kıtlığına karşı, İran’ın Hürmüz Boğazını kapatması üzerine petrol akışının sürdürülmesi adına 1987 yazında başlatılan Samimi İrade Operasyonu (Operation Earnest Will) benzeri bir operasyon önermekte ve Karadeniz’de “müttefikleri içeren yeni cephe” açılması gereğine işaret etmektedir.[5] Savaşın Karadeniz’e taşınması yönündeki öneriler, tüm olasılıkları irdelemeyen, savaş dışı alternatif yöntemleri dışlayan, arkasında bırakacağı yıkıntıyı önemsemeyen ve bölgesel barışa zarar verecek türden önerilerdir. Karadeniz’in güvenliği konusuna sadece askerî açıdan bakmak yanıltıcı ve tehlikelidir. Karadeniz güvenliği, sadece sahildarlarını değil geniş Karadeniz havzasını ilgilendirmektedir ve ancak ekonomik, ticari, işbirliklerini de kapsadığı zaman kalıcı, sürdürülebilir, istikrarlı bir barış ortamı yaratılabilir. Diğer türlüsü yani salt askerî görüş, Bulgaristan Silahlı Kuvvetlerinin çevredeki çatışmalardan kaynaklanan riskleri karşılayacak silah, teçhizat ve insan gücüne sahip olmaması; Gürcistan’ın Ukrayna’dan sonraki hedef olmamak adına Putin’i rahatsız etmeme gayreti sergilemesi ve zaten bir savaş durumunda kara kuvvetlerini tamamlayacak iyi eğitimli hava ve deniz kuvvetlerine sahip olmaması gibi hususlara[6] boğulmayı getirir. Bu tür yaklaşımlar eninde sonunda ABD’nin Karadeniz’e davet edilmesi önerisiyle neticelenmektedir. Nitekim ilk etapta NATO Karadeniz Gücü kurulmasından bahsedilirken şimdi öneriler ABD Donanmasının tahıl sevkiyatına eşlik etmek ve mayın tarama göreviyle Karadeniz’e konuşlandırılmasına dönmüş durumdadır. Kaldı ki buğday için Polonya sınırına geçici silolar inşa edilmesi şeklindeki ABD önerisi, buğdayın demiryolu ağlarıyla Romanya üzerinden taşınması şeklindeki Fransa önerisi, BM konvoyuyla korunarak limanlardan İstanbul Boğazı’na gemilerle taşınması şeklinde BM önerisi ve ek olarak mayın temizleme yerine güvenli hat ve bölgeler oluşturulması yönündeki Türkiye önerisi daha gerçekçidir.
Ukrayna-Rusya savaşından kaynaklı tüm sorunların çözümünde askeri yöntemleri tek seçenek olarak sunmak sadece bölgeyi değil dünyayı etkileyen yeni krizleri tetikleyecektir. Karadeniz’de gerçek bir güvenlik ortamının oluşturulabilmesi, Karadeniz’in geniş havzasında bulunan tüm ülkelerin ekonomik ve siyasi işbirliğinin desteklenmesini gerektirir. Nitekim 1992’de İstanbul’da imzalanan anlaşma ile kurulan Karadeniz Ekonomik İşbirliği Örgütü (KEİ) tam da bu amaca hizmet etmektedir. İşlevselliği, BLACKSEAFOR (Karadeniz Donanma İş Birliği Görev Grubu), Blacksea Harmony (Karadeniz Uyum Harekâtı) ve BCSF (Karadeniz’e Sahildar Devletler Sınır/Sahil Güvenlik Teşkilatları Forumu) gibi işbirlikçi denizcilik faaliyetleriyle de desteklenmiştir. Karadeniz’de kalıcı barış, istikrar ve güvenliğin sağlanması KEİ’nin işlevselliğinin sağlanması ile mümkün olabilir. Türkiye’nin Karadeniz politikasının bir özeti niteliğinde olan KEİ, tüm dünyayı sarsacak genişleyen savaşlara en iyi alternatiftir. Basit bir bildirimle üyelikten çıkmak mümkün olmasına rağmen tek bir üyesinin bile KEİ’den ayrılma bildiriminde bulunmaması, bölge ülkelerinin de KEİ’nin işlevselliğine bağlı bir barış ortamına dönük umudunun canlı olduğunun göstergesidir. Yüzüncü yıl sendromlarını da Karadeniz’i bir savaş denizine çevirecek çağrıları da durdurmanın yolu olarak KEİ’yi eski işlerliğine döndürmenin yolları aranmalıdır.
Bu makale ilk olarak AVİM'de 29.06.2022 tarihinde yayınlanmıştır.
[1] ABD'den 'Rusya' iddiası: Karadeniz limanlarına mayın döşeme emri verildi, CNN Türk, 24 Haziran 2022, https://www.cnnturk.com/dunya/abdden-rusya-iddiasi-karadeniz-limanlarina-mayin-doseme-emri-verildi
[2] Raporun detaylı incelemesi için bkz. Ali Ekber Yıldırım, Buğdayda dünyadaki gelişmeler ve Hindistan’ın yasağı, Dünya Gazetesi, 17 Mayıs 2022
[3] Nicholas A. Lambert, Look Before You Leap, Proceedings, June 2022, Vol. 148/6/1,432, https://www.usni.org/magazines/proceedings/2022/june/look-you-leap; Nicholas A. Lambert’ın Sir John Fisher’s Naval Revolution (1999), Planning Armageddon (2012) ve The War Lords and the Gallipoli Disaster (Oxford University Press, 2021) isimli kitapları bulunmaktadır.
[4] Ben Hodges, Lauren Speranza, 10 Ways to Boost NATO’s Black Sea Defenses, 5 April 2022, https://cepa.org/10-ways-to-boost-natos-black-sea-defenses/; Gözde Kılıç Yaşın, Değişen Karadeniz Jeopolitiği ve NATO, AVİM, 16 Mayıs 2022, https://www.avim.org.tr/tr/Analiz/DEGISEN-KARADENIZ-JEOPOLITIGI-VE-NATO
[5] James Stavridis: The next front in the Ukraine war will be on the Black Sea, Bloomberg, 9 May 2022, https://www.twincities.com/2022/05/09/james-stavridis-the-next-front-in-the-ukraine-war-will-be-on-the-black-sea/; James Stavridis, Admiral Stavridis Calls For Black Sea Ship Convoys, Bloomberg, 29 May 2022, https://gcaptain.com/admiral-stavridis-calls-for-black-sea-convoys/; 'New Front' in Russia-Ukraine War Will Emerge in Black Sea: Stavridis, Newsweek, 6 May 2022, https://www.newsweek.com/new-front-russia-ukraine-war-will-emerge-black-sea-stavridis-1712955
[6] Eugene Kogan, Black Sea Security in Times of War, European Security & Defence, 24 April 2022, https://euro-sd.com/2022/04/articles/exclusive/25756/black-sea-security-in-times-of-war/