İlk ihtilalci Ermeni parti ve dernekleri 19. yüzyılın son çeyreğinde kuruldu. Genel olarak “hayır cemiyeti” adı altında kurulan bu parti ve dernekler Rusya yönetimindeki Ermenistanʼda faaliyet gösteren dernekler tarafından hızla silahlandırılmaktaydı. Vanʼda Kara Haç Cemiyeti, İhtilalci Armenakan Partisi, Erzurumʼda Anavatan Müdafieleri Derneği bunlara örnek gösterilebilir.[1]
Bu partiler içerisinde en aktif olanları Ermeni Devrimci Federasyonu – Taşnaksütyun Partisi, Sosyal Demokrat Hınçak Partisi ve Liberal Demokrat Ramgavar Partisi’dir ve günümüzde de faaliyetlerini devam ettirmektedirler.
1921ʼde Ermenistan Cumhuriyetiʼnin Komünist rejimin hakimiyeti altına geçmesi ve Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetiʼnin ilanından sonra, tek partili sisteme geçişle bağlı olarak ülke içerisinde tüm siyasi partilerin faaliyeti yasaklandı. Bundan sonra yukarıda gösterilen üç parti, diaspora partileri şeklinde faaliyetlerini sürdürdüler. Fakat Komünist rejime karşı partilerin tutumlarında bir tezat yaşandı. Taşnaklar, Sovyet yönetimi tamamen reddederken, Hınçaklar, Rusları Ermenilerin en güçlü müttefiki olarak görmüşlerdir. Ramgavarlar ise, Sovyet yönetimi altındaki güçlü bir Ermenistanʼı Türk tehdidi altında ezilen zayıf bir Ermenistanʼa tercih etmişlerdir.[2]
Siyasi tutumlarında, hakimiyetle olan ilişkilerinde farklı tavırlar sergileyen bu siyasi partiler, “Türk düşmanlığı, Ermeni Soykırımı ve Karabağ meselesi”nde tamamen aynı görüştedirler. Her üç parti, özellikle Taşnaklar, diasporayı Ermeni meselesinin sürdürülebilmesi için başlıca dayanak olarak görüyorlar. Neredeyse tüm partilerin programlarında diasporalarla işbirliğini içeren maddeler bulunmaktadır. Diasporada faaliyet gösteren partiler aynı zamanda lobi faaliyetlerini de hayata geçirmektedirler. Günümüzde ABD, Fransa ve diğer Avrupa ülkelerinde faaliyet gösteren Ermeni lobi kuruluşları bu partilerin yönetimi altındadır.
Ermeni Devrimci Federasyonu (Taşnak)
Radikal milliyetçi bir siyasi örgüt olarak bilinen Ermeni Devrimci Federasyonu, 1890 yılında Christapor Mikaelian, Simon Zavarian ve Stepan Zorian tarafından Tbilisiʼde kurulmuştur.[3] Kurulduğunda başlıca amacı Ermenistanʼın bağımsızlığını sağlamak olmuştur. Bu dönemden başlayarak Ermeni tarihi içerisinde yaşanan neredeyse tüm olaylarda doğrudan veya dolaylı şekilde rol almıştır. Kendisini sosyalist bir parti olarak tanımlayan Taşnaksütyun, aşırı milliyetçi tutumu ile bu iddiayı boşa çıkarmaktadır.[4]
19. yüzyılın sonları, 20. yüzyılın başlarında bağımsız Ermenistan kurmak adına Osmanlı hükümetine karşı başlattıkları isyanlar, hatta daha da ileri giderek oluşturdukları silahlı çeteler ile sivil halka saldırıları sonucu sürgün ettirilen Taşnak parti liderleri, Lübnan, Suriye, Fransa, ABD gibi ülkelerde parti örgütünü sürdürmüşler.
Komünizme karşı çıkmaları sebebiyle Eçmiadzin Patrikliği tarafından uzaklaştırılan parti üyeleri Lübnan Kilikya Patrikliğiʼne bağlı yeni bir kilise kurdular. Bu dönemden başlayarak sürgündeki parti ile Sovyet Ermenistanʼı arasında bir uzlaşmazlık başladı. 1991 yılından itibaren bağımsız Ermenistanʼda siyasi hayata aktif bir şekilde katılan parti, şiddete yönelik eğilimleri ve hükümete karşı ihanet gerekçesiyle dönemin cumhurbaşkanı Levon Ter-Petrosyan tarafından 1994 yılında kapatıldı. Fakat 1998 yılında Robert Koçaryanʼın cumhurbaşkanı seçilmesi ile parti, ülkede yeniden faaliyetine başladı.
Üye sayısı hiçbir zaman çok olmamasına rağmen, Taşnaksütyun, ister ana vatanda, isterse de diasporada halen en aktif, hegemonik güce sahip parti olarak bilinmektedir. Başkanı Hrant Markaryan’dır. Ermenistanʼda üye sayısının 5.000 olduğu bilinmektedir. Örgütün en üst organı olan Büro, kolektif liderlik şeklinde işlemektedir. Ermenistanʼda İrevan ve diğer bölgelerde olmak üzere 74 bürosu faaliyet göstermektedir.[5] Diasporada ise Lübnanʼdan beş, İran, Fransa ve Kaliforniyaʼdan birer üyenin liderlik yaptığı büro işlemektedir. Lübnan iç savaşına kadar (1975) Büro, Lübnanʼda yerleşmiş, iç savaş başladıktan sonra sırasıyla ABD, Yunanistan, Fransa ve tekrar ABDʼye taşınmıştır. Örgütün üst yönetim organı Merkez Komitesi olarak adlandırılmaktadır. Merkez Komiteleri genel olarak Ermenilerin en çok yaşadıkları yerlerde kurulmaktadır. Günümüzde Lübnanʼda ve Fransaʼda birer, ABDʼde ise iki Merkez Komitesinin olduğu bilinmektedir.
Sosyal Demokrat Hınçak Partisi
Sosyal Demokrat Hınçakyan Partisi, Kafkasya Ermenilerinden olan Rus uyruklu Avedis Nazarbeg ile karısı ve Marksist ideolojili öğrenciler tarafından Ağustos 1887 yılında İsviçreʼnin Cenevre şehrinde kurulmuştur. Bu parti Türkiye ve İran topraklarında kurulmuş olan ilk sosyalist parti olarak bilinmektedir.[6] 1921 yılında Ermenistanʼda faaliyetini durduran parti, 1990’dan itibaren yeniden burada faaliyetini sürdürmektedir. Partinin başında ve üyeleri sırasında Rus vatandaşı olan Ermeniler üstünlük teşkil etmiştir. Kendilerini sosyal demokrat adlandıran parti üyeleri Karl Marxʼın ilkelerini benimsemiş olduklarını belirtseler de, partinin sosyal programı tamamen komünist nitelik taşımaktadır.
Ermeni Demokratik Liberal Partisi (Ramgavar)
Temel hedefleri “Büyük Ermenistan toprakları”nın Ermeni idaresi altında tekrar kazanılması ve uluslararası toplumda ve organizasyonlarda sözde “Ermeni Soykırımı”nın tanınmasını sağlamak olan Ermenistan Ramkavar Azatakan Partisi 1885ʼte kurulmuştur. Parti, esası Vanʼda Mıgırdiç Portakalyan tarafından kurulan “Armenakan Party”sinin mirasçısı olup, 1921ʼden beri “Ramkavar” adıyla bilinmektedir.
Ermenistan’da 1.128 üyesi olan partinin 5 bürosu faaliyet göstermektedir.[7] 2003 Ermenistan parlamento seçimlerinde başarısız olduktan sonra ülkede nüfuzunu kaybetmiş, üye sayısında azalma gözlemlenmiştir.
Sonuç olarak, ilk kez 19. yüzyılın sonlarında ortaya çıkan Ermeni siyasi örgütlenmeleri içerisinde Taşnaksütyun, Hınçak ve Ramgavar partileri en etkilileri olup, günümüzde de hem diasporada hem de Ermenistan’da faaliyetlerini sürdürmektedirler. Diaspora partileri olarak tanımlanan her üç parti de Ermeni diasporasının aktif olduğu ev sahibi ülkelerde parlamentoda temsil olunabilmektedirler.
[1] An, “Sözde Ermeni Soykırımı”, (Yayınlanmamış Yüksek lisans Tezi) ss. 40.
[2] Sedat Laçiner, Arzu Turgut, “Ermeni Diasporası ve Lobi Faaliyetlerinin Etkinliğine Yeni Bir Bakış”. Yeni Türkiye Dergisi, Sayı 60, 2014, ss. 4.
[3] Halil Özşavlı, “Ermeni Milliyyetçilik Hareketlerinin Doğuşu: Taşnak - İttihat ve Terakki İttifakı”, Ermeni Araştırmaları Dergisi, Sayı 41, 2012, ss. 159. (Ermeni Milliyetçiliği)
[4] Turgut Kerem Tuncel, “Ermeni Devrimci Federasyonu – Taşnaksütyun”, AVİM (Avrasya İncelemeleri Merkezi), 10.02.2015, ss. 1.
[5] Hatem Cabbarlı, Ermenistanʼda Siyasi Aktörler ve Partiler, Bakü, 2015, ss. 47.
[6] Özşavlı, “Ermeni Milliyetçilik...” ss. 141.
[7] Cabbarlı, a.g.e., ss. 50.