Kazakistan Cumhuriyeti’ndeki Latin alfabesine geçiş yönündeki çalışmalar hem ilmi hem siyasi hem de ekonomik alanda hızlanarak gelişme göstermektedir. Bu süreçte nasıl bir alfabenin ortaya çıkacağı ise Kazakistan’da olduğu gibi Türkiye’de de, Türk Dünyası ile ilgilenen, akademisyenler tarafından merakla beklenmektedir. Ben de bir dil bilimci olamamakla beraber, belki haddimi biraz aşarak, konuyu takip eden ve siyasi boyutu üzerine çalışan biri olarak konuya ilişkin birkaç söz söyleme ihtiyacı hissettim.
Kazakistan Devlet Başkanı Nursultan Nazarbayev Latin alfabesine geçiş yönündeki en kesin ifadeyi 2012 yılında yayımlanan 2050 strateji belgesinde ifade etmiş ve kesin geçiş için 2025’i hedef göstermişti. Yeni çalışmalarla birlikte 2018 yılında eğitim öğretim alanında Latin alfabesine geçişin başlayıp, bu sürecin 2025’te bütünüyle tamamlanması planlanmaktadır. Bu geçiş kolay olmayacaktır. Ekonomik olarak alfabe değişikliği için 600 milyon Tenge (Yaklaşık 1 milyon 770 bin Dolar) bütçe ayrılmıştır.[1] Bunun yanında iş ve eğitim dünyası çıkacak yeni iş yükünden dolayı alfabe değişikliğine karşı çok da heyecanlı değil. Halk, yeni bir alfabe kullanmaya başlamayı, bilinen düzenin değişmesi nedeniyle büyük bir sevinçle karşılamadı.
Yaklaşık 4-5 yıldır tartışmalar devam ederken, 11 Eylül 2017 tarihinde Kazak basınında çıkan haberlere göre konuyla ilgili dil bilimcilerin çalışmaları sonucu hazırlanan alfabe önerisi Parlamento’ya sunuldu. Daha önce 42 harften oluşan Kazak alfabesi Parlamento’ya sunulan alfabeyle 25 harfe düşürüldü.[2] Ancak Kazakça’da yer alan sekiz sesin çıkarılması için iki harfin yan yana kullandığı durumlar tercih edildi. (ә-ae/ö-oe/ü-ue/ң (nazal n)-ng/ğ (Türkçe’deki “ğ” gibi değil, daha gırtlaktan çıkan bir ses)-gh/ç-ch/ş-sh/j-zh). Bu kullanım alfabedeki harf sayısını azaltmak için etkili bir yöntem olmakla birlikte Kazakça yazımını ve okunuşu zorlaştırabilir. Özellikle bağımsızlığın üzerinden 25 yıl geçmesine rağmen devletin hala Kazaklara bile Kazakça öğretmeye çabaladığı düşünüldüğünde tek ses için iki harf kullanılması gibi değişiklikler Kazakçanın öğrenilmesini zorlaştırabilir. Ancak bununla beraber hazırlanan bu alfabe önerisinin teknolojik cihazlarda alfabenin kullanımını kolaylaştırıcı bir yanı var. Çünkü bir bilgisayar ve telefon klavyesinde 42 harfin yer almasındansa 25 harfin yer alması, alfabenin teknolojik kullanımını kolaylaştıracaktır.
Alfabe değişikliklerinin dil-edebiyat boyutunun yanında bir de siyasi boyutu var ki bu da Kazakistan’ın Latin alfabesine geçişinde gözden kaçırılmaması gereken bir mesele. Kazakistan alfabe değişikliği ile birlikte Batı medeniyetine daha yakın bir konuma gelmeyi de hedeflemekte. Ayrıca alfabe değişikliğinin, Latin alfabesine geçmiş olan diğer Türk Cumhuriyetleri ile Kazakistan’ın ilmi ve kültürel ilişkilerine de olumlu etkileri olacaktır. Fakat mevcut öneri ile Kazak alfabesinin Türkçe ve Azerbaycan Türkçesinde kullanılan alfabelere yaklaştığını söylemek pek mümkün değil. Bu sebeple Kazakistan’daki bilim adamlarının alfabe değişikliği ile Türk dillerine olan yakınlığı vurgulayan açıklamalarına rağmen önerilen alfabede “Türk Dünyası ile daha yakın bir alfabe kullanalım” kaygısı görülmemektedir. Bu bağlamda iki harfli kullanımların yanında Kazakçadaki “ı” sesi kiril alfabesinde “ы” harfi ile gösterilirken yeni alfabede bu sese karşılık “y” harfi tercih edilmiştir. Yine Kazakça “ye” sesi kiril alfabesinde “й” harfi ile ifade edilirken yeni alfabede bu ses için, genellikle Doğu Avrupa ve Balkan ülkelerinde kullanılan “j” harfi tercih edilmiştir. Bu harflerin tercihi de yeni alfabeyi Türk Dünyasındaki diğer Latin alfabelerinden uzaklaştırmaktadır.
Anlaşılan odur ki, Kazak dil bilimciler ve siyasetçiler teknolojik kolaylığın yanı sıra mümkün olduğunca özgün olan bir alfabe oluşturmaya çalışmışlar ve alfabe konusunda Türkiye ve diğer Türk Cumhuriyetlerine benzemeyen bir alfabe ortaya koymak istemişlerdir. Fakat alfabe değişikliğinde özgün olma kaygısı yeni alfabeyi siyasi bir hedeften mahrum bırakmıştır. Nursultan Nazarbayev de 17 Ağustos 2017 tarihinde yaptığı açıklamalarda meselenin yalnızca Kazak dilinin daha etkili kullanımı için uygun bir alfabe oluşturması olduğunu, bunun siyasi bir kaygı taşımadığı ve Rusçaya karşı bir hamle olmadığını belirtmiştir.[3] Nazarbayev’in bu zamana kadar izlediği siyaset ve yazdıkları göz önünde bulundurulursa bu açıklamanın, Rusya ve ülkedeki Rus nüfus açısından, gerekli bir diplomatik hamle olduğu da düşünülebilir. Çünkü her ne kadar Türk Cumhuriyetlerinin kullandığı alfabeye yakın bir alfabe tercih edilmemiş olsa bile Kazakistan’ın Latin alfabesine geçiş kararı zor ve büyük bir adımdır. Burada belirtmek gerekir ki, Parlamento’ya sunulan öneri henüz kesinleşmiş alfabe değildir. Yetkili makamların ifadelerine göre bu süreçte gelecek makul öneriler ve eleştiriler değerlendirilecektir.
1991 yılından itibaren Türk Cumhuriyetlerinde alfabe meselesi önemli tartışma konularından biri olmuş, bağımsızlıktan 20 yıl sonra Kazakistan’da bu meseleyi yoğun bir şekilde tartışmaya başlamıştır. Ancak bu tartışmaların 19. Yüzyılın sonunda ortaya çıktığı unutulmamalıdır. 1926 yılında Bakü’de gerçekleşen Türkoloji Kurultayındaki alfabe oturumlarındaki tartışmalar ve alınan kararların ardından Türkiye ve Azerbaycan başta olmak üzere neredeyse tüm Türk Dünyasının Latin alfabesine geçmesi, o dönemin şartlarında hafife alınmayacak bir değişimdir. O dönemin aydınları siyasi hedef ve yaklaşımları göz önünde tutarak, tüm Türk Dünyasından temsilcilerin bir araya gelmesiyle bu işlere girişirken, günümüz ulaşım ve iletişim imkanlarına rağmen bugün Türk Dünyasının birbirinden ayrı hareket ederek, kökü bir olan bir dil için her biri kendine özgü yeni alfabeler oluşturma kaygısı, üzerinde düşünülmesi gereken bir durumdur. Türk Cumhuriyetlerini bugünkü ulaşım, iletişim ve kurumsal işbirliği imkanlarına rağmen istişareden alıkoyan sebepler kültürel veya zihinsel uzaklık olmasa gerek.
[1] “Latın Әlipbiyine Köşuv Üşin 600 million Tenge Bölinedi”, https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/latyin-alpbine-koshu-ushn-600-million-tenge-bolned-283429/, (12.09.2017).
[2] “Kazak Elipbiyinin Jana Nuskası Usınıldı”, https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/kazak-alpbinn-jana-nuskasyi-usyinyildyi-283386/ , (12.09.2017).
[3] “Glava Gosudarstva Dal İnterviyu Telekanalu Habar”, http://khabar.kz/ru/news/politika/item/88346-glava-gosudarstva-dal-intervyu-telekanalu-khabar , (12.09.2017)