Günümüz Afganistan topraklarında bir zamanlar Budizm’in var olduğunu söylediğimde şaşırmamanız gerekir. Sadece Afganistan’ın ve de Budizm tarihi ile ilgilenenler ile bölgeye yolu düşenler bilir ama Afganistan toprakları, günümüz Nepal ülkesinde doğmuş ve Hindistan’da vefat etmiş Hint Prens Siddhartha Gautama’nın, yani Buddha’nın öğretilerinin etkisinden muaf kalmamıştır ve o coğrafyada bir zamanlar Budistler yaşamıştır.
Afganistan’da Budizm’in sonunun başlangıcı, Pers ülkesini işgal eden Arapların MS 642 yılında Afganistan’a girmesi ile başlamıştır –bölgede Budizm etkisinin Araplar gelmeden önce zayıflamaya başlamış olduğu yönünde görüşler de bulunmaktadır-.Tarihçiler, Arapların Afgan ülkesinin kontrolünü ele geçirme sürecinde özellikle MS 708-709 yıllarında ülkenin kuzeyindeki yerleşim birimi Balkh’ın (Belh) işgal edilmesinin önemine dikkat çekerler. Balkh Çinli Budist seyyahlar tarafından yüzlerce Budist tapınağın olduğu bölge[1] olarak tasvir edilirdi. Araplara karşı yerli halkın isyanların sürdüğü dönemde Araplar Balkh’ı “İslam’ın Kubbesi” olarak adlandırmıştır. Bu süreçte Afganistan halkı arasında İslam’ı seçmek suretiyle din değiştirme olayları mutlaka olmuştur; ama din değiştirme süreci aslen Gazneli Mahmut’un Afganistan’ı işgal etmesiyle başlamıştır. Zaten tarihçiler Arapların, aşiretlerin isyanları nedeniyle, Hindu ve Budist nüfusun İslam’ı benimsemesini sağlamakta başarısız olduğunu belirtirler.[2] Bu başarısızlığı sadece yerli halkın isyanlarına bağlamak yeterli olmayacaktır; zira Arapların sert ve baskıcı yönetimini[3] diğer bir faktör olarak dikkate almalıyız. Gazneli Mahmut 997 yılından vefat etiği 1030 yılına kadar sadece doğu İran topraklarını değil, Hindistan alt kıtasının kuzeybatı topraklarını da kontrolü altına almış ve Afganistan’ın kuzeyindeki Gazne’yi devletinin zengin, müreffeh başkenti yapmıştır; bu dönemde Gazneli Mahmut’un topraklarındaki tüm inançlara saygı gösterdiği, Budist tapınaklarının varlığını sürdürdüğü söylenir, ama diğer taraftan bazı kaynaklar Mahmut’un tapınakları yıktığını, işgal ettiği bölgelerden Hinduları sürdüğünü söyler.
Bu tartışmalı konunun içinde asıl tartışılan mesele ise bölgede İslam dinine yığınla geçişlerin, hangi faktörler ile açıklanabileceği sorunudur. Bölgede “Islamization” yüzyıllar boyunca devam etmiştir. Elbette tarihçiler bize çok sayıda ve hatta birbirleri ile çelişen faktörler sunacaktır –Afganistan tarihinin o dönemine dair fazlaca araştırma olmadığını belirtelim- ama üzerinde görüş birliği olan gerçek “İslam’ın gelişi ile Budizm’in gidişinin el ele olduğudur”[4] Hatta günümüzde Güney ve Güneydoğu Asya’da yaşanan İslam-Budizm karşıtlığının, Budistler’deki tarihin şekillendirdiği “İslam korkusu” olduğu söylenir.[5] Günümüzde Afganistan böyle bir karşıtlığın yaşanmakta olduğu ülkelerden biri değildir; zira Afganistan nüfusunun tamamına yakını Müslümandır. Nüfusun yaklaşık %1’ini Hindu ve Sikh’ler oluşturmaktadır.
Günümüzde Afganistan’da tek bir Budist olmayabilir ama Afganistan’da Budist mirası vardı. Dünyanın en yüksek/dev Buddha heykelleri Orta Afganistan’da, kadim İpek Yolu’nun üzerindeki Bamiyan Vadisinde idi. Bamiyan Buddhaları (The Bamiyan Buddhas) olarak bilinen bu iki heykel ( Salsal ve Shamama) 6. yüzyılda kayalıkların oyulması suretiyle inşa edilmiştir. 629 yılında Çinli gezgin Xuanzang, Bamiyan'ı on binlerce rahiple dolu bir merkez olarak nitelendiriyor.[6] Bu da bölgenin Budistler için önemli bir mekân sayıldığının işareti.
Afganistan’da yönetimi ele geçiren Taliban, 2001 yılında Bamiyan Buddhalarını yok etmeye karar verdi ve küresel kamuoyunun tüm tepkisine rağmen kararını da uygulamaya geçirdi. Kabil’deki müzede bulunan “küçük” Buddhaların imha edildiği biliniyordu ama dünyanın en uzun Bamiyan Buddhaları için dönemin Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri Kofi Annan’ın Taliban’a ricacı olduğu, bu kültürel mirası korumaları için “yalvardığı” söylenir. [7] Taliban ise meselenin bir iç mesele olduğunu, küresel medyanın meseleyi abarttığını söylemiştir. Neticede Bamiyan Buddhaları Taliban tarafından yıkılmıştır. Yıkımın 25 günden fazla sürdüğü söylenmektedir.
Afganistan ülkesinde bir zamanlar var olan Budizm’in yok olması gibi, bir zamanlar var olan Budizm mirası dünyanın en yüksek iki Buddhası da yok olmuştu. 2008 yılına gelindiğinde arkeologlar Bamiyan Buddhaların bulunduğu yerden birkaç kilometre ötede 19 metre uzunluğunda bir Buddha heykeli bulunduğunu keşfettiler.[8] 19 metre uzunluğunda olan ve “Uyuyan Buddha”(Nirvana Buddha)[9] olarak tanımlanan bu heykel bölgede başka Buddha heykellerinin olabileceğine işaret ediyor. Hatta MS 630 yılında Afganistan’a haç maksatlı giden Budist Çinli’nin var olduğunu iddia ettiği 300 metrelik “uyuyan Buddha”nın arayışları sürüyor.
Aradan geçen yıllar Bamiyan Buddhalarının yıkımını UNESCO’ya ve kültürel mirasa değer veren ülkelere unutturmadı. 2017 yılında UNESCO, yıkılan Bamiyan Buddhalarının olduğu bölgede kültür merkezi inşa planını açıkladı. “Bamiyan Cultural Center” adı verilen bölgede, plana göre Afganistan’ın arkeolojik eserlerinin sergilendiği iki galeri, bir performans salonu, bir de çay evi inşa edilecek. [10] Peki Bamiyan Buddhaları tekrar inşa edilecek mi? Arkeologlar Taliban tarafından yıkılan Buddha heykellerinden kalan orijinal parçaların, Buddhaların tekrar inşası için yeterli olmadığını belirtiyorlar. UNESCO da bu görüşte ve zaman zaman orijinal parçalardan oluşmayacak Buddha heykellerinin inşasını uygun görmediği izlenimi veriyor. Üstelik böyle bir yeniden inşanın maliyetinin çok yüksek olacağını belirten uzmanlar, Afganistan hükümetinin –istese bile- Buddhaları tekrar inşa edecek mali güce sahip olmadığının altını çiziyorlar. Ama uluslararası destek kesinlikle ihtimal dahilinde; İtalya, Almanya ve Japonya destek olmaya hazır.
Bamiyan Vadisinde yaşayan halk Buddha heykellerinin yeniden inşa edilmesini istiyor mu? Bölge uzmanları Buddha heykelleri mevcutken bile bölge halkının pek de bu heykelleri umursar olmadığını, şimdi de heykellerin bir zamanlar var olduğunu bile unutmuş olabileceklerini belirtiyorlar. Oysa bu dev heykellerin bulunduğu mekânda oluşan boşluk gözden kaçacak gibi değil. Üstelik Bamiyan Buddhalarının bir turist çekim merkezi olduğunu, yeniden inşası halinde bölgeye turist hareketleri başlayacağını düşünürsek, yerli halkın turizm geliri için heykelleri tekrar istiyor olması anlaşılabilir bir durum.
Afganistan Kültür Bakanlığı ve Bamiyan bölgesi yerel yöneticileri en azından Buddhalardan birinin tekrar inşasını istiyor. Bamiyan Vadisinin Şii Hazara halkı çoğu konuda olduğu gibi bu konuda da merkezi yönetime pek güvenmiyor; yönetiminin heykellerin yeniden inşasını istiyor olmasına şüpheyle yaklaşıyor.
Hal böyle iken Alman uzmanlar heykellerden daha küçük olanının ayaklarını inşa ettiler bile. 10 metrelik ayaklar, heykellerin yeniden inşa edilmesini isteyenleri oldukça memnun etti. Ama bu ayaklar 1964 Venedik Şartı’na aykırı; zira Şart inşalarda sadece orijinal parçaların kullanılmasını şart koşuyor.
Önümüzdeki ay (Ekim 2018) UNESCO üyelerinin temsilcileri Bamiyan Buddhalarının inşası ve inşasının maliyetini görüşmek üzere Bamiyan’da bir araya gelecek. Bu toplantıdan nasıl bir karar çıkacak? Heykeller orijinal olmayan parçalarla bile olsa yeniden inşa edilecek mi? Yeniden inşa kararı alınırsa, inşanın maliyetine hangi ülkeler nasıl katılacak?
Bamiyan Buddhaları Salsal ve Shamama Jens-Uwe Hartmann’ın ifadesiyle “unutulmuş ülkeleri”[11] Afganistan’a geri dönecek mi?
[1] https://content.ucpress.edu/chapters/13363.ch01.pdf, (erişim 12 Eylül 2018)
[2] https://defence.pk/pdf/threads/islamic-conquest-of-afghanistan.321838/, (erişim 13 Eylül 2018)
[3] http://www.muslimpopulation.com/asia/Afghanistan/Islamic%20conquest%20of%20Afghanistan.php, (erişim 1o Eylül 2018)
[4] https://thediplomat.com/2017/10/buddhism-and-islam-in-asia-a-long-and-complicated-history/, 29 Ekim 2017
[5] https://thediplomat.com/2017/10/buddhism-and-islam-in-asia-a-long-and-complicated-history/, 29 October 2017
[6] https://www.bbc.com/news/world-asia-31813681, 12 Mart 2015
[7] https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/asia/afghanistan/1326063/After-1700-years-Buddhas-fall-to-Taliban-dynamite.html, 12 Mart 2011
[8] https://www.rferl.org/a/Archeologists_Find_Giant_Sleeping_Buddha_In_Afghanistan_/1197572.html, 9 September 2008
[9] https://www.ancient-origins.net/ancient-places-asia/could-there-be-third-bamiyan-buddha-hidden-centuries-004643, 22 Kasım 2015
[10] https://news.artnet.com/art-world/unesco-cultural-center-destroyed-bamiyan-buddhas-845687, 5 February 2017
[11] https://epub.ub.uni-muenchen.de/21200/1/Hartmann_21200.pdf, (erişim 10 Ağustos 2018).