Avrupa entegrasyon hareketinin temeli, malların, hizmetlerin, sermayenin ve kişilerin serbest dolaştığı, dört temel özgürlüğü içeren İç Pazar’dır. İç Pazar öncelikle malların serbest dolaşımı ve üçüncü devletlere karşı ortak ticaret politikası uygulanması ile sağlandığından, entegrasyon hareketinin asıl kaynağının gümrük birliği olduğu rahatlıkla söylenebilir.
Birleşik Krallık’ın Birlik’ten ayrılışının gerçekleşeceği tarih yaklaştıkça, bu tarihten sonra Londra-Brüksel ilişkilerinin çerçevesi ve içeriğine dair merak ve dolayısıyla tartışmalar artmaktadır. Avrupa Birliği uzmanları, Londra-Brüksel hattındaki gerginlikleri ve atışmaları bir tarafa koyarak, teorik olarak Londra-Brüksel ilişkileri için mevcut alternatifleri sıralamaktadır.
Londra-Brüksel ilişkilerinin çekilme sonrasında nasıl olabileceğine dair alternatifleri sıralamak zor bir iş değildir; zira Birleşik Krallık Birlik’ten ayrıldıktan sonra Birlik açısından üçüncü devlet statüsünde olacaktır ve günümüzde Birlik üçüncü devletler ile ilişkilerini hangi modeller üzerinden yürütmekte ise bu modeller Brexit sonrası için de alternatif niteliğindedir. Bu noktada asıl mesele 1973 yılından itibaren Avrupa entegrasyon süreci içinde bulunan bir üye devletin Birlik’ten çekilmesinin potansiyel yan etkileri ve bu potansiyel yan etkileri en iyi minimize edecek modelin tespit edilmesidir.
Bu modelin tespit edilmesi de, teorik olarak, hiç de zor değildir; zira bir üye devletin Birlik’ten çekilmesinin yan etkilerini minimize edecek model, çekilen ülkenin İç Pazar içinde kalmayı sürdürmesi, yani malların, sermayenin, hizmetlerin ve kişilerin serbest dolaştığı alanda kalmasıdır. Ancak bir üye devletin İç Pazar’da kalmayı sürdürmesi, üye sıfatıyla yer almadığı karar alma süreçlerinin çıktılarına bağlı kalması demektir ki, bu Birlik’ten çekilen üye devlet adına rasyonel olmadığı gibi uluslararası ilişkiler ve Birlik uzmanları açısından da anlaşılabilir bir durum olmayacaktır. Hele ki, “egemenliğimi geri istiyorum” sloganları atan Brexit yanlıları, İç Pazar’da kalmalarından dolayı egemenliklerini tamamen geri alamadıkları için büyük bir hayal kırıklığı yaşayacaktır.
Brexit sonrası Londra-Brüksel için diğer bir model gümrük birliği modelidir; bu modele Birliğe üye olmadığı halde Birlik ile gümrük birliğinin tamamlamış tek aday ülke olma özelliği nedeniyle Türkiye modeli denmektedir. Bu model, Birlik’ten çekilen Birleşik Krallık’ın, bir üçüncü devlet sıfatıyla, gümrük birliği içinde yer almayı sürdürmesi demektir.
Ama gümrük birliğinden gümrük birliğine de fark vardır! Neden?
Gümrük Birliği, Avrupa Birliği’ne üye devletler arasında olduğu gibi tam (complete) gümrük birliği de olabilir; Avrupa Birliği-Türkiye arasında olduğu gibi tam- olmayan (incomplete) gümrük birliği de olabilir. Aradaki fark, gümrük birliğinin kapsamı ile ilgilidir; tam gümrük birliği ticarete konu tüm malları içerir iken, tam-olmayan gümrük birliği, Avrupa Birliği ile Türkiye arasında olduğu gibi, sanayi mallarını içerir. Türkiye örneğinde olduğu gibi bazı işlenmiş tarım ürünleri gümrük birliği kapsamına alınabilir ama ilke olarak tarım ürünleri ve ayrıca kömür, çelik ürünleri kapsam dışında kalmıştır. Yani Brexit için Türkiye modeli demek, taraflar için tam olmayan gümrük birliği demektir.
Londra-Brüksel arasında gümrük birliği öngörülüyor ise, gümrük birliğinin kapsamının ayrıca belirlenmesi -yani tam gümrük birliği mi olacak, tam-olmayan gümrük birliği mi olacak- gerekecektir. Bu da, tarafların kendi çıkar ve koşulları çerçevesinde, müzakere edilerek ulaşabileceği bir sonuçtur ama “egemenliğini geri isteyen” Britanyalıları yine memnun etmeyecektir. Zira gümrük birliği –ister tam olsun ister olmasın- üçüncü ülkelere karşı ortak gümrük tarifesi uygulamayı gerektirir ve bunun anlamı da ticaret politikasında egemenlik yetkilerinin devridir.
Neticede, “egemenliğimi geri istiyorum” diyerek ülkelerini Birlik’ten çekilme noktasına getiren siyasiler ve halkın, Brexit ile tatmin olması, Brexit ile tatmin olmamaları ihtimalinden çok daha düşüktür. Bu noktada, Birleşik Krallık’ta Brexit yanlılarını Brexit’i sadece bir sonuç olarak görmekle, bu sonucun etkileri üzerinde düşünmemekle eleştiren Birlik yanlıları haklı görünmektedir.
Ne diyelim; sonucun da sonuçları vardır!